Naar aanleiding van de controverse rond Herman Brusselmans hield het PEN-bestuur een intern PEN-dispuut over deze kwestie. Het resultaat hiervan leest u in deze nota.

De controverse rond Herman Brusselmans’ column in Humo afgelopen zomer heeft zowel in de samenleving als binnen PEN Vlaanderen tot een intens en belangrijk debat geleid. Als PEN Vlaanderen, verdediger van de vrijheid van meningsuiting en literatuur in haar vele bestaansvormen, betreuren wij ten diepste dat een schrijver en de redactie van een tijdschrift – wat ook de aanleiding moge wezen – te maken krijgen met doodsbedreigingen. Wij benadrukken het belang van de ruimte voor schrijvers om grenzen op te zoeken, om complexe onderwerpen aan te snijden, om dingen te schrijven die onze morele vertwijfeling of zelfs afkeuring kunnen oproepen.

Tegelijk is het van wezenlijk belang om te erkennen dat met grote vrijheden ook grote verantwoordelijkheden komen, en dat de vrijheid van meningsuiting die een schrijver geniet veelal noopt tot een zorgvuldige omgang met woorden en ideeën. Net zoals literatuur de kracht heeft om te verlichten, kan zij ook kwetsen, schofferen, en in het slechtste geval zelfs een bron zijn van laster of een aansporing tot haat of geweld. Alleen in dat slechtste geval botst de vrijheid van meningsuiting juridisch op haar limieten. Het is aan de bevoegde instanties om erover te oordelen of dat in het geval van de column van Herman Brusselmans effectief zo zou zijn. Het is alleszins niet zo dat woorden, omdat ze licht ontvlambaar zijn, juridisch ongewettigd zijn. Gelukkig maar, want anders bleef er van de vrije meningsuiting weinig over.

Maar woorden, zeker in een literaire context, hebben gewicht. Ze kunnen leiden tot gevoelens van bedreiging of vervreemding, zelfs onbedoeld. De scherpe, of botte, uitspraak van Brusselmans over een hele gemeenschap overschaduwde de nuance die hij naar eigen zeggen probeerde aan te brengen. Sommige auteurs hanteren de overdrijving, de hyperbool, als favoriete stijlfiguur, en provocatie is soms nodig om de aandacht op een probleem te vestigen. PEN Vlaanderen wil kennis van literaire genres en stijlfiguren met hun typische kenmerken blijvend onder de aandacht brengen. Soms wordt er ‘letterlijk’ en één op één gelezen, terwijl de ‘literaire wetten’ van genres – en ook de literaire persona van een schrijver –  haaks kunnen staan op zo’n lezing. Het is echter aangewezen om altijd ook het risico van ontmenselijking en polarisatie in acht te nemen. In een tijd waarin antisemitisch geweld en vandalisme toenemen baren generaliserende uitspraken des te meer zorgen. 

Het geschreven woord speelt een cruciale rol in onze samenleving. Literatuur biedt ruimte om diepgewortelde emoties en maatschappelijke onrechtvaardigheden bloot te leggen. Brusselmans’ frustratie over het lijden in Gaza is begrijpelijk, en een schrijver heeft vaak slechts zijn pen om onrecht aan te kaarten en zijn verontwaardiging te uiten. Tegelijkertijd is voorzichtigheid geboden opdat terechte verontwaardiging niet leidt tot onterechte generalisaties die hele gemeenschappen kunnen stigmatiseren.

PEN Vlaanderen moedigt schrijvers aan om grenzen te verkennen, maar ook om verantwoordelijkheid te nemen voor de reikwijdte van hun woorden. De nuances die Brusselmans zelf probeert aan te brengen zijn essentieel, maar dreigen verloren te gaan in de heftigheid van zijn uitdrukking.

Als de zaak alleszins één ding duidelijk maakt, is het dat de grenzen van het rijk van de vrije meningsuiting helemaal niet kraakhelder zijn of kaarsrecht lopen. Er moet ruimte zijn voor discussie, om verschillende standpunten te wikken en te wegen en vooral bedachtzaam te spreken.

Wij roepen op tot een publiek debat waarin de pijn van de Palestijnen en de zorgen van de Joodse gemeenschap erkend worden. Literatuur biedt een ruimte voor dialoog, waarin alle stemmen kunnen worden gehoord en samenkomen. We hopen dat die ruimte er kan blijven zijn, want met de polarisatie van het spreken en schrijven is niemand gediend.