“Er is een culturele en politieke strijd gaande, en wat mensen zeggen en schrijven krijgt daarin een bepaalde lading.”

PEN Vlaanderen richt zich niet enkel op het vrije woord in andere landen, maar houdt ook de vinger aan de pols in eigen land. Recente evoluties in het maatschappelijk debat, onder meer door de toenemende rol van sociale media, zorgen ervoor dat we waakzaam moeten blijven voor de bescherming van het vrije woord voor auteurs, journalisten en academici. In de maandelijkse rubriek ‘PEN vraagt… en bij ons’ interviewen we een Vlaamse auteur over het vrije woord in Vlaanderen.

Tom Naegels is een Vlaams auteur, journalist en columnist. Zijn journalistieke en opiniërende werk verschijnt in De Standaard. Tussen 2011 en 2016 was hij ook de ombudsman van die krant. Zijn recentste boek is Nieuw België, een geschiedenis van België als migratieland. Hoe ervaart hij het vrije woord in Vlaanderen?

Zijn we in Vlaanderen als schrijvers echt vrij om te schrijven wat we willen? 

Op zich wel. Vrijheid van meningsuiting is een juridisch concept. Op enkele wettelijk vastgelegde uitzonderingen na, kan iedereen schrijven wat die wil zonder te vrezen dat die ervoor beboet wordt of naar de gevangenis gaat.

Durf je soms iets niet op te schrijven uit angst in een bepaald hokje geplaatst te worden?

Ha, nu komen we al dichter bij wat er bedoéld wordt, als er wordt gezegd dat de vrijheid van meningsuiting onder druk staat. Er is een culturele en politieke strijd gaande, en wat mensen zeggen en schrijven krijgt daarin een bepaalde lading. Je mening gaat mee bepalen hoe anderen jou zien – en je gaat ze ook inzetten om je eigen positie symbolisch af te bakenen. Dat maakt dat sommige thema’s en overtuigingen ‘negatief geladen’ worden: ze horen bij een andere groep, het is dus lastiger om je op te profileren. Bijvoorbeeld: voor een Vlaamsnationalist is het moeilijker om doortastende klimaatmaatregelen te bepleiten, voor een moslim is het moeilijker om het Israelische beleid te verdedigen, voor een progressief is het moeilijker om te waarschuwen voor de nadelige effecten van migratie. Bovendien hebben die thema’s en overtuigingen de neiging om clusters te vormen: verzet tegen migratie hoort bij scepsis over de klimaatverandering hoort bij steun aan Israel hoort bij… en vice versa. Pas op: je bent nog altijd vrij om van dat script af te wijken, maar er zijn sociale consequenties. Beïnvloedt dat mijn eigen schrijven? Aangezien ik deel uitmaak van deze cultuur: ja, natuurlijk.

Moet je als schrijver voorzichtig zijn om niemand te bruuskeren?

Lastige vraag. Ik onderdruk de neiging om het cliché antwoord te geven: ‘Natuurlijk niet, want dan schrijf je niets meer! De waarheid kan kwetsen! Deal with it!’ Dat klinkt dapper, maar is de realiteit niet dat je als schrijver bijna altijd probeert om je lezer niet te bruuskeren? Anders ben je hem kwijt. Ik denk eerder dat schrijvers (en politici, en andere handelaars in meningen), binnen de culturele context die ik hierboven schetste, doen aan ‘strategisch bruuskeren’: ze krenken een groep waar ze zelf niet toe behoren en waar ze hun lezers evenmin toe rekenen (katholieken, nationalisten, moslims, woke activisten…) in de hoop dat de mensen die ze écht willen bereiken dat leuk vinden. Als dan de voorspelbare verontwaardiging komt, rekenen ze op het rally-around-the-flag-effect: ‘Zie links eens kwaad zijn, ze zouden het liefst iedereen censureren die het met hen oneens is!’ ‘Oei oei oei, de nationalisten zijn weer op hun pik getrapt, wat zijn ze toch bekrompen!’, ‘Help! Woke wil mij cancellen!’ Het einddoel van dit spel is om er zélf uit te komen als kampioen van de vrije meningsuiting, de dappere held die het aandurfde om de consensus te doorbreken, die taboes durfde te benoemen, die nog écht zelfstandig durft te denken – en de tegenpartij weg te zetten als verkrampt, voorspelbaar en intolerant. Vervolgens doet die tegenpartij een tegenzet en worden de rollen omgedraaid.

Hoe beïnvloedt sociale media de vrije meningsuiting volgens jou?

Die versterken bovenstaande dynamiek.

Wat is volgens jou op dit moment de grootste bedreiging voor het vrije woord?

Bovenstaande dynamiek. Ik heb al vaak gedacht dat ons publiek debat perfect zou kunnen worden uitbesteed aan ChatGPT. Je voedt die een nieuwsfeit, en laat de A.I. er opiniestukken, interviews, tweets en tegentweets over generen. De chatbot kan ook de laureaten kiezen voor de Arkprijs van het Vrije Woord of de Prijs voor de Vrijheid van Libera!.

De bedreiging schuilt er volgens mij niet zozeer in dat sommige meningen niet meer worden gehoord, maar wel dat de voortdurende opeenvolging van zetten en tegenzetten zoveel ruis genereren, dat het lastig wordt om de wereld achter de debatten nog te zien. Het is een van de redenen waarom ik destijds begonnen ben aan die naoorlogse Belgische migratiegeschiedenis, waar ik nog altijd aan bezig ben: om in de luwte van de archieven een verleden te ontdekken dat dichtbij genoeg is om als twee druppels water op onze eigen tijd te lijken, maar veraf genoeg om geen partizane passies meer op te roepen – bij lezers, noch bij schrijver dezes.

Of dat hoop ik toch.