Nada Al Khawwam (47) is een Iraakse dichter, journalist en Arabist die opgroeide in Bagdad en nu in Berlijn woont. Schrijven heeft ze altijd al gedaan, maar haar eerste roman, Verraad met een Frans tintje, werd pas uitgegeven in 2017. In 2020 publiceerde ze de dichtbundel Gedichten langs de rivier. Deze schrijfster in ballingschap draagt Irak in haar hart maar omarmde Antwerpen met hart en ziel.

We gingen met Nada Al Khawwam in gesprek over schrijven en inspiratie, het belang van vrijheid van meningsuiting, het leven in Antwerpen en Europa en heimwee naar Irak.

Je woont al een paar jaar in Berlijn. Hoe voelt het om een tijdje in Antwerpen te wonen?

Nada Al Khawwam: “Ik ben van nature een persoon die houdt van reizen en ontdekken, en daarom is elke nieuwe stad een ontdekkingsreis. Ik vind het geweldig om in Antwerpen te kunnen wonen, een stad vol histories en legendes. Ik loop door de straten en zie hoe de stad uit de geschiedenis komt om het heden te verfraaien met de schoonheid van zijn straten, gebouwen en steegjes. Ik heb het geluk dat ik hier een tijd kan wonen, het voelt als een gedicht dat ik niet wil afmaken.”

Biedt Antwerpen je veel inspiratie?

“Antwerpen voert me terug naar geschiedenis en mythische verhalen en begint al andere steden in mijn hart te verdringen. Ik woon nu in een andere omgeving met nieuwe elementen – en dat draagt allemaal op een of andere manier bij aan mijn schrijven. Dus ja, ik voel veel inspiratie!”

Hoe moeilijk is het om in een nieuwe stad te aarden?

“In Antwerpen zoek ik naar dingen die me doen denken aan mijn geboortestad Bagdad. De Schelde doet me denken aan de eerste rivier die ik in mijn leven leerde kennen, de Tigris in Bagdad. De oude steegjes die ik ontdek lijken op het historische Bagdad en zijn verhalen. Dus dat voelt goed!”

In België associëren we Irak nog steeds met oorlog en geweld. Hoe was het om in Irak op te groeien?

“Toen ik drie jaar was, brak de eerste Golfoorlog uit tussen Irak en Iran, en mijn geheugen zit vol met herinneringen aan deze donkere jaren. Ik schrijf er ook veel over. Daarna kwam de tweede Golfoorlog, die de rug brak van het leven in Irak. Dan de oorlog in 2003 en daarna burgeroorlog, sektarisme en politieke conflicten. Het zijn herinneringen vol pijn en verdriet.”

“Mijn volk leefde onder een onrechtvaardig gezag dat ons in absurde oorlogen stortte met bombardementen, verwoesting en terrorisme. We verloren familie en vrienden en moeten in ballingschap gaan. Mijn schrijven focust vaak op oorlog en wat het achterlaat in onze ziel. Ik geloof dat het noodzakelijk is om die tijd te documenteren en door te geven aan toekomstige generaties.”

In 2018 werd je ICORN-fellow in Berlijn, waar je nu ook woont. Waarom heb je besloten je land te verlaten?

“De belangrijkste reden om Irak te verlaten was omdat ik geconfronteerd werd met gevaar en bedreigingen vanwege mijn literaire en journalistieke werk. Ik besloot te vertrekken omdat het land een slagveld was. Irak was onveilig voor veel mensen, vooral voor vrouwen, vanwege de wetteloosheid en politieke conflicten. Ik kon terecht in Beiroet, Libanon. Daar leerde ik ICORN, het netwerk van vluchtsteden, kennen via een vriend. En dat kwam op het goede moment – ik had dringend behoefte aan bescherming.”

Je hebt al een roman en een dichtbundel gepubliceerd. Kun je daar wat meer over vertellen?

“Ik schrijf al sinds mijn twintigste, maar in 2017 heb ik mijn eerste roman gepubliceerd: Verraad met een Frans tintje [niet in het Nederlands vertaald]. Het gaat over de reis van het meisje Gardt van Irak naar Beiroet – sommige verhalen zijn autobiografisch. De dichter Charles Baudelaire verschijnt erin als held en vertelt verhalen over Mesopotamië en Beiroet. Ik koos Baudelaire omdat ik van zijn poëzie hou en omdat ik parallellen zie tussen zijn leven en het mijne. In 2020 kwam de dichtbundel Gedichten bij de rivier [niet in het Nederlands vertaald]. Ik schreef het in het Arabisch en het werd vertaald in het Duits en het Engels.”

“Ik lees veel dichters uit de Arabische literatuur, en ook de vertaalde poëzie van Russische en andere dichters. Zelf schreef ik al poëzie vanaf jonge leeftijd, maar ik had toen nog niet genoeg cultuur om goeie gedichten te schrijven. Met de jaren werd mijn poëzie sterker, en sommige gedichten werden in het Duits en Engels vertaald.”

Ik las over je poëzie dat je ‘reflecteert over het verlies van je thuisland en de ervaring van ballingschap’. Waarom is het belangrijk om over deze ervaringen te schrijven?

“Ik wil mijn tweede dichtbundel binnenkort afwerken. Mijn gedichten gaan in de eerste plaats over Irak en de ballingschap die ik zelf heb meegemaakt. Ik wil vertellen over het lijden van mijn land door oorlogen en verwoesting, en hoe een beschaafd land als Irak kapot werd gemaakt. Maar de hele wereld moet weten dat we het leven omarmen! Een absurd beleid leidde ons land naar de ondergang.”

“Er zijn ook andere thema’s: liefde, humanitaire kwesties en natuurlijk vrouwenkwesties. Vrouwen in het Midden-Oosten zijn helaas het slachtoffer van achterlijke tradities en gebruiken die hen beroven van hun vrijheid en zelfbeschikkingsrecht. Hun situatie is verslechterd na de opkomst van politieke islambewegingen aan de macht in de regio.”

Is het anders om gedichten te schrijven in Irak dan in Berlijn of Europa?

“Ja, het lezen en schrijven van gedichten verschilt tussen Irak en Europa. In Europa draagt de literaire ruimte en de grote vrijheid van de schrijver of dichter ertoe bij dat hij vrij en veilig kan schrijven met de onderwerpen die hij wil, zonder censuur, rode lijnen of verboden taboes. Als schrijver is er hier geen gevaar voor je leven. Maar in Irak en het Midden-Oosten wordt de schrijver vaak gecontroleerd en verboden om zich te verdiepen in gevoelige onderwerpen zoals genderkwesties, de rechten van vrouwen en hun rol in de politieke en sociale besluitvorming. De schrijver wordt er ingesnoerd en tegengewerkt om te schrijven, en kan zichzelf en zijn ideeën niet vrij uitdrukken.”

Heb je heimwee naar Irak?

“Ja, ik mis mijn land heel erg, de eenvoud van het leven, en de schoonheid van land. De straten van Bagdad en de geur van zijn geschiedenis. In Berlijn maakte de grote Iraakse en Arabische gemeenschap echt een verschil in mijn acceptatie van deze stad. Irak zal altijd aanwezig zijn in mijn ziel, mijn geheugen en mijn geschriften.”

Interview: Patricia de Laet