Momenteel is de Palestijnse dichteres en schrijver Sahar Mousa in onze PEN-flat in Antwerpen te gast. Sahar Mousa vluchtte weg uit Gaza omdat ze op Facebook een reeks artikelen publiceerde over het lot van de Palestijnen, waarna ze op allerlei manieren bedreigd werd. In haar poëzie is de oorlog dan ook nooit ver weg.

Het interview met Sahar Mousa (34) vindt plaats op de trein naar Leuven, waar we de kleine pop-up tentoonstelling ‘Gaza Remains the Story’ van het Palestina Museum gaan bekijken. Die probeert om de situatie in Gaza concreter te maken met foto’s, grafieken, cijfers en uitleg. Het geheel grijpt haar aan – tussen de quotes ziet ze er zelfs een staan van een vriendin, een wonderlijk toeval.

Bij een tekening van Gaza-Stad aan zee vertelt ze hoe ze vroeger vaak aan de problemen ontsnapte door naar een cafe aan de pier te gaan waar ze een vaste plek had en heerlijk kon mijmeren met zicht op de vissersbootjes en de Middellandse Zee. Een haast idyllische plek…

Oorlogsdagboeken

Zelf komt Mousa uit Gaza City, waar ze vaak artikels schreef over de politieke polarisatie, de sociale onrechtvaardigheid en de belabberde algemene toestand van het Palestijnse volk. Tijdens de oorlogen in Gaza in 2008 en 2012 publiceerde de schrijfster een serie spraakmakende artikelen getiteld War Diaries op Facebook.

“Nu regeert Hamas. Maar de Palestijnen zijn natuurlijk niet zo schuldig als Hamas. Maar de mensen in Gaza hebben nu geen enkele politieke vertegenwoordiging die hun rechten en belangen vertegenwoordigt. In deze oorlog betalen ze gewoon voor andermans fouten.”

“In het begin speelde Hamas amper een politieke rol. Hamas kwam eerst democratisch aan de macht, ze stonden voor het verzet, en dat werd geapprecieerd. Maar toen ze in de regering kwamen, kwam hun ware aard naar boven. Ze hebben de Palestijnse Autoriteit (de officiële regering) op gewelddadige wijze geëlimineerd. Ook verboden ze alle publicaties die hun standpunten niet ondersteunden. Maar ik schreef er vanaf het begin over, en samen met andere schrijvers publiceerden we onze teksten op onze eigen online ruimte.”

“Twaalf schrijvers, zowel vrouwen als mannen – onder wie ikzelf – werden bedreigd in Gaza: we moesten stoppen met schrijven en de Islam volgen, anders zouden we ervoor boeten.” Een doodsbedreiging met de titel ISIS werd opgehangen op de muren van de universiteiten in Gaza. Maar wij waren er zeker van dat het niet ISIS was, maar de Hamas-regering. We dienden er een klacht over in, maar er is nooit iets mee gebeurd. Want onder de politie zitten ook Hamas-leden. En dat is de belangrijkste reden waarom ik uit Gaza naar Egypte ben gevlucht.”

Van Egypte naar Zweden

Sahar Mousa vertrok voor een barre tocht door de woestijn naar Egypte, waar ze twee jaar verbleef. Ze licht toe: “Het is ingewikkeld om vanuit Gaza naar Egypte te gaan, de grens is al sinds 2007 gesloten. Na de Arabische Lente keerde de Egyptische regering zich tegen Hamas, die de regering in Gaza leidde. Dus werd het moeilijker voor mensen uit Gaza om naar Egypte te gaan.”

Toen Mousa niet langer in Egypte kon blijven, deed ze een beroep op ICORN (International Cities of Refuge), een organisatie die ervoor zorgt dat bedreigde vluchtelingen op een veilige plek kunnen wonen. Zo kwam ze in 2018 in Zweden terecht, waar ze intussen goed ingeburgerd is. Ze werkt er als freelancer, zo was ze contentmanager voor een cultureel project dat kunstenaars uit Zweden en Gaza met elkaar in contact bracht. Nu geeft ze lezingen en is ze docent Engels.

Meer openheid

Wat ze op korte tijd in Antwerpen al opmerkte, is dat ons land meer open lijkt te zijn dan Zweden: “Ik logeer hier op een heerlijke plek midden in het hart van de stad. Ik hou van het contact met de mensen, dat geeft me veel inzicht in de stad. Er hangt hier een atmosfeer die vrij en productief is, er lijken weinig belemmeringen te zijn voor kunstenaars.”

“In Zweden is het belangrijk om te allen tijde politiek correct te zijn, en dat wringt soms. Op een bepaalde manier zijn ze conservatief, maar ze doen zo hard hun best om niet conservatief te zijn. Mensen maken zich altijd en overal zorgen over wat en hoe ze dingen zeggen . Maar dat vind ik niet passen bij kunst. Kunst moet moedig zijn, uitgesproken en zonder beperkingen. Politiek kan niet bepalen wat kunst is, eerder omgekeerd: kunst kan de politiek beïnvloeden – zo zie ik het! Ik voel dat dat aspect hier in België sterker aanwezig is.”

Contact met het thuisfront

Intussen houdt ze de vinger aan de pols met wat er in haar thuisland gebeurt: “Ik gebruik social media (Facebook) om contact te houden met de mensen van Gaza en ook van hen nieuws te krijgen. We proberen hen zoveel mogelijk bij te staan.”

“We worden niet alleen onder vuur genomen door Israël, ook Hamas is gewelddadig tegen de Palestijnen in Gaza. Natuurlijk is het grootste probleem de Israëlische bezettingsmacht die de aanwezigheid van Hamas in de Gazastrook misbruikt om een oorlog tegen alle Gazanen te voeren. De humanitaire situatie in Gaza is verschrikkelijk. Mijn familie daar wacht al een maand lang op basisgoederen, die echter geblokkeerd worden.” Begin mei werd nog een schip met humanitaire hulp op weg naar Gaza voor de kust van Malta aangevallen door drones.

Sahar is niet de enige van haar gezin die gevlucht is uit Gaza: “Ik heb twee broers in Duitsland, maar ik heb vijf zussen, van wie er drie getrouwd zijn en kinderen hebben. We hebben dagelijks contact met elkaar, vooral als de situatie gevaarlijk wordt. Laatst zat ik de hele nacht aan de telefoon omdat er een bomaanslag dreigde op een plek vlakbij het huis van mijn oudste zus. Het huis van een andere zus is compleet vernield, ze was pasgetrouwd, alle meubels waren nieuw. Nu moet ze het hout van haar meubels gebruiken om mee te koken… Het voedsel is momenteel bijzonder schaars, ik vrees dat het de komende weken erger kan worden.”

Oplossing?

Denkt Mousa dat er een oplossing voor deze gruwelijke oorlog mogelijk is? “Dat is de moeilijkste vraag van dit moment. We hebben niet het gevoel dat er nu iets kan veranderen. Als we iets willen veranderen, moet alles om ons heen ook veranderen. Er is op dit moment geen macht die de mensen in Gaza effectief kan vertegenwoordigen.”

“Door de oorlog verliezen we allemaal iets, we verliezen een groot deel van onszelf, en dit is niet de eerste keer. Deze keer is het de haat die mensen het meest zou kunnen breken. Zoiets repareer je niet in één dag of één nacht. Het enige waarop we kunnen hopen is dat onze mensen hier heelhuids uit komen en dat we dan kunnen nadenken over de volgende stap. Het is een donkere toekomst en we kunnen er nu geen andere kleur aan geven.”

Gedichten

Tussen al haar journalistieke werk en de bekommernissen om familie door, schrijft Sahar gedichten. De oorlogsomstandigheden zijn er nooit ver weg. Ze brengt haar overtuiging dat kunst de politiek kan beïnvloeden op deze manier in de praktijk.

“Ik heb nog geen dichtbundel gepubliceerd maar ben wel bezig met een dichtbundel, ik moet een en ander nog reorganiseren. Voor de publicatie heb ik contacten in Egypte en de Arabische wereld voor de Arabische versie. Misschien vind ik hier ook wel contacten!”

Sahar Mousa stond al op de podia van het Passa Porta Festival eind maart en van het boekenprogramma Tussen de Letters in april. We publiceren graag een van haar gedichten dat vertaald werd door Helge Daniëls voor deze optredens.

Het huis …

Soms denk ik …

Dat ik mijn hart naakt achterliet op een snijplank in de keuken van ons huis.

En dat mijn kleine broertjes samen omkwamen van de honger, omdat mijn moeder aarzelde, niet wetende wat ermee te doen toen ze het daar vond. Ze verloor haar enthousiasme om te koken en maande hen op zachte toon tot geduld. Zo zei ze:

Het hart van jullie zus ligt daar, hongerig,

Onaangeroerd door het mes.

Ik zie mijn goedhartige broertjes voor me, stilzwijgend, zonder over de honger te klagen. Gehoorzaam vertrekken ze, zonder dat het bij een van hen opkomt het mes erin te planten. 

Ik zie mijn vader voor me, die zijn stem verloren heeft. Nadat ik het huis verliet is hij niet verouderd. Zijn gezondheid ging niet achteruit. Integendeel, hij werd steeds jonger en jonger, totdat hij terug een kind was. Hij vroeg zich af: Hoe kon ik in het begin die oude man zijn die ik was?

Nu is hij teruggekeerd, met een hongerig hart. Verward kijkt hij mijn moeder aan en vraagt haar: Heb ik me dan zo zwaar vergist?

Interview: Patricia De Laet

Foto’s: Patrick Van Vlerken