“In een wereld waar onafhankelijke stemmen steeds meer worden onderdrukt, is PEN geen luxe maar een noodzaak” aldus Margaret Atwood (in 1984). PEN viert dit jaar haar 100ste verjaardag, en is nog steeds even betekenisvol en nodig als 100 jaar geleden. Een kort overzicht van de geschiedenis van PEN.
Groot bereik
Van protest tegen boekverbrandingen en de vervolging van schrijvers in nazi-Duitsland tot het steunen en vrijpleiten van opgesloten schrijvers over de hele wereld vandaag: PEN heeft zich altijd ingespannen om censuur en zelfcensuur te bestrijden. Schrijvers die dankzij PEN weer op de benen kwamen zijn onder meer Federico García Lorca, Stefan Zweig, Musine Kokalari, Wole Soyinka, Salman Rushdie, Ngugi wa Thiong’o, Anna Politkovskaya, Hrant Dink en Svetlana Alexievich.
PEN wordt erkend als ’s werelds belangrijkste vereniging van schrijvers en als een expert op het gebied van vrijheid van meningsuiting. De vereniging telt ongeveer 40.000 leden (veelal schrijvers) en 140 centra verspreid over 100 landen. In België is er PEN Vlaanderen en PEN Belgique centre francophone. De invloed van PEN wordt gevoeld door ministers en premiers, en haar expertise wordt erkend door de Verenigde Naties. Hoe is dat verhaal begonnen?
1921: de geboorte van PEN
Oorspronkelijk was er het idee om een club op te richten voor wie ‘Poet, Playwright, Editor, of Novelist’ was – een P.E.N. Club dus. Deze club was vooral bedoeld als dinner club in Londen voor internationale schrijvers, om vriendschap en intellectuele samenwerking te bevorderen. In 1921 waren er 44 schrijvers aanwezig op het inaugurele diner en ze schreven zich allemaal in om lid te worden van PEN (zie foto boven). John Galsworthy werd verkozen als eerste president van PEN International. Ook de eerste ere-PEN-leden werden verkozen, o.a. Thomas Hardy, Maxim Gorky, Anatole France en Knut Hamsun. (Dit gebeurt nog steeds maar tegenwoordig worden erelidmaatschappen eerder toegekend aan vervolgde of gevangen schrijvers).
Het PEN-initiatief werkte aanstekelijk en in 1922 waren er al PEN-centra opgericht in New York, Noorwegen, Zweden, Frankrijk, Italië, Roemenië, en Franstalig België.
“Ik wil dat u weet dat uw brieven, die ijzeren gordijnen zinloos en ineffectief maken, mijn twee-stappen-lange cel gevuld hebben met weerstand, vastberadenheid en hoop.” – Nedim Türfent, 2019
PEN-Charter
Op het congres van Brussel in 1927 werd het PEN-charter goedgekeurd. Dat bestond uit drie artikelen, en benadrukte dat PEN-leden “te allen tijde hun invloed moeten gebruiken ten gunste van een goed begrip en wederzijds respect tussen naties”. Het Charter zou later worden herzien, maar de essentie ervan is hetzelfde gebleven.
Links: pamflet over PEN geproduceerd in 1928 / rechts: eerste versie van het PEN-charter in 1927
Van apolitiek tot activistisch
Vanaf zijn start wilde PEN een apolitieke organisatie zijn. Maar met de opkomst van de nazi’s in Duitsland en het fascisme in Spanje en Italië werd het steeds moeilijker voor PEN om weg te blijven van het politieke. De vervolging van de joden in Polen stond op de agenda van het congres van Praag in 1938, waar PEN-leden resoluties aannamen waarin alle vormen van vervolging werden veroordeeld, inclusief antisemitisme. Langzaamaan begon de ontwikkeling van PEN tot een politiek actieve organisatie. Toen Wereldoorlog II uitbrak, zochten talrijke schrijvers, op de vlucht voor vervolging, onderdak in Londen, waar PEN financiële, sociale en morele steun verleende. Dit legde de basis voor veel van wat PEN tegenwoordig doet.
“Vrijheid van meningsuiting is het fundament van de mensenrechten, de bron van menselijkheid, en de moeder van de waarheid. De vrijheid van meningsuiting wurgen is de mensenrechten met voeten treden, de mensheid verstikken en de waarheid onderdrukken.” – Liu Xiaobo, 2009
Na de oorlog werd het PEN-Charter aangepast: vrede, non-discriminatie en vrijheid van meningsuiting werden erin opgenomen. Inmiddels werd de draagkracht en invloed van PEN als organisatie die schrijvers verdedigt, algemeen erkend. Zo raadpleegden VN-leden het PEN-charter toen ze de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens opstelden.
Oprichting Writers in Prison Committee
In 1960 werd het Writers in Prison Committee (WiPC) opgericht. Het doel was om elke schrijver die werd vervolgd vanwege zijn/haar schrijven te helpen en te verdedigen. Sindsdien heeft PEN zaken behandeld van talloze schrijvers, journalisten en anderen wereldwijd die een doelwit waren geworden vanwege het uitoefenen van hun recht op vrije meningsuiting.
Ook richtte PEN het Translation and Linguistic Rights Committee (1978) op, het Writers for Peace Committee (1984) en het Woman Writers’ Committee (1991).
Rushdie
“De steun van PEN hier, in de VS en elders was enorm belangrijk en wonderbaarlijk verenigd.
En dat betekende echt veel voor mij.” – Salman Rushdie, 2007
De meest spraakmakende zaak van PEN was die van Salman Rushdie. In 1989 vaardigde de Iraanse ayatollah Khomeini een fatwa uit waarin werd opgeroepen tot de dood van Rushdie omdat hij de islam zou hebben beledigd in zijn roman De duivelsverzen. PEN voerde samen met andere rechtenorganisaties campagne om de fatwa op te heffen en ondersteunde uitgevers van de roman wereldwijd. De afkondiging van de fatwa leidde in verschillende landen tot rellen en boekverbrandingen; vertalers en uitgevers werden aangevallen, waaronder de uitgever en het huidige Noorse PEN-bestuurslid, William Nygaard, die in 1993 een moordaanslag in Oslo overleefde.
De botsing tussen religieuze regels en het recht op vrijheid van meningsuiting zou in de decennia na de Rushdie-affaire voelbaar blijven in het werk van PEN. Het verdedigen van van godslastering beschuldigde schrijvers werd een belangrijk onderdeel van het beschermingswerk van PEN in het Midden-Oosten, Azië en delen van Afrika.
Meer werk dan ooit
PEN heeft sinds de jaren ‘80 een professionele staf in Londen en het beschikt over een internationaal netwerk van centra die voornamelijk door vrijwilligers worden beheerd. En iedereen is broodnodig.
PEN produceert bijvoorbeeld expertrapporten over landen of regio’s waar schrijvers in het bijzonder worden bedreigd, o.a. over digitaal toezicht in Turkije, criminele laster in Afrika, wettelijke onderdrukking van de vrijheid van meningsuiting in India, censuur in Venezuela en de algemene verstikking van de vrijheid van meningsuiting in China en Rusland.
PEN International: An Illustrated History
PEN International: An Illustrated History is een lijvig boek over het buitengewone verhaal van hoe PEN de viering van literatuur en de verdediging van de vrijheid van meningsuiting sinds 1921 centraal stelt in de strijd tegen onderdrukking. Het neemt de lezer mee langs de belangrijkste momenten uit de 100-jarige geschiedenis van PEN, in 320 pagina’s en meer dan 500 foto’s, brieven, documenten, posters en kaarten.
PEN International: An Illustrated History kost 50 euro + verzendingkosten.
Interesse? Stuur een mail naar Natalie Ariën via natalie.arien@penvlaanderen.be.
