Ons tweede PEN-dispuut hielden we op 7 december 2023 online met professor Koen Lemmens over zijn boek Het wankele recht van spreken.

PEN-bestuurslid Patrick de Rynck interviewde professor Koen Lemmens. We belichten hier beknopt grote lijnen uit het dispuut en raden vooral de lectuur van het boek aan.

Verschuiving van focus

Professor Lemmens merkt dat er een verschuiving van focus is bij de vrijheid van meningsuiting. Waar vroeger de nadruk lag op de belangen van de spreker, zien we nu een verschuiving naar de belangen van de toehoorder en diens gevoeligheden. Hierdoor komt er meer druk op het vrije woord.

Grenzen aan vrije meningsuiting in fictie?

We verkenden de grenzen van vrije meningsuiting in fictie aan de hand van de volgende drie-delige vraag die Patrick De Rynck voorlegde: 1. Mag een personage in een roman de holocaust ontkennen? 2. Mag ik dat fragment uit dat boek voorlezen tijdens een betoging? 3. Mag ik dat doen voor een synagoge?

Wat betreft het eerste deel van de vraag is het duidelijk dat dit mag. We mogen in de literatuur personages opvoeren met foute gedachten. Wanneer dat niet meer zou kunnen zou de literatuur braaf en saai worden.

Wat betreft het tweede deel van de vraag, speelt de context een groot belang, aldus Koen Lemmens. Op een literaire bijeenkomst kan dit, op een bijeenkomst van holocaustontkenners gaat het om een andere situatie.

Bij de vraag of je zo’n fragment kan voorlezen voor een synagoge, zal een rechter ook hier rekening houden met de context en de houding van de voorlezer.

Hate speech

Professor Lemmens pleit voor een beperkte interpretatie van het begrip hate speech. Hij stelt voor om de term enkel te gebruiken voor situaties waarbij wordt aangezet tot haat. En zelfs in dat geval zijn er kanttekeningen bij het begrip te plaatsen omdat het weinig rekening houdt met de individuele verantwoordelijkheid van de ontvanger van de boodschap. Deze kan zelf al dan niet beslissen om gevolg te geven aan de haat waartoe hij wordt aangezet.

Sensitivity readers

Professor Lemmens is geen grote voorstander van sensitivity readers. Wanneer zij de schrijver helpen, zoals een redacteur doet, hebben zij een zinvolle functie. Maar vaak hanteren sensitivity readers een morele laag: zij bepalen wat beledigend is.

De gemiddelde mens

Een van de deelnemers merkt op dat er van mensen verwacht wordt verwacht dat ze ‘tegen bepaalde uitspraken moeten kunnen’, dat ze robuust genoeg moeten zijn. Maar sommige mensen hebben deze robuustheid echter niet.

Koen Lemmens erkent dat dit inderdaad zo is. Het recht neemt de gemiddelde mens als richtlijn. Dat is een oplossing die ervoor zorgt dat het recht een zekere voorspelbaarheid heeft. Als voorbeeld geeft hij een duivenmelker wiens hele leven om duiven draait. In zijn bijzijn zal je niet geneigd zijn om beledigende dingen over duiven te zeggen. Maar in de rechtspraak, wanneer deze man zich beledigd voelt door uitspraken over duiven, zal hij weinig kan hebben om gehoord te worden.

Over de PEN-disputen

PEN-disputen zijn een oude traditie die we sinds 2023 nieuw leven inblazen.  Een PEN-dispuut is een debat over een heet hangijzer, soms opengesteld voor het grote publiek, soms enkel voor onze leden.

Voor het PEN-dispuut volgen we de Chatham House Rule. Deze regel zorgt ervoor dat we tijdens een dispuut vrij kunnen spreken en vrij van gedachten kunnen wisselen.  De Chatham House Rule houdt in dat de deelnemers van het dispuut mogen delen wat er gezegd werd, zonder te vermelden wie wat precies zei.