Op 19 november nam PEN Vlaanderen deel aan een benefiet van Protect Ukraine. Samen met schrijvers uit Nederland hebben we geld ingezameld voor Protect Ukraine, een organisatie die als missie heeft om hulpgoederen en beschermingsmateriaal (denk aan helmen, kogelvrije vesten en traumakits) aan te kopen en in te zamelen om deze ter plaatse af te geven.

Ons bestuurslid Max Greyson nam de rol van gastheer op zich en praatte de avond aan elkaar. Olaf Koens, Iris Koppe, Jaap Scholten, Lisa Weeda en Tommy Wieringa lazen eigen teksten voor over de Russiche grootschalige invasie van Oekraïne. Ook onze voorzitster, Alicja Gescinska, nam deel. Ze droeg een Lege Stoel op aan alle schrijvers en dichters die door de oorlog niet kunnen schrijven, omdat ze hun land aan het verdedigen zijn aan de frontlinie. Ze droeg de Stoel ook op aan drie kunstnaars die niet meer onder ons zijn:

Yuri Kerpatenko, de dirigent in Cherson die in oktober 2022 weigerde om deel te nemen aan een concert voor de Russische bezetter en prompt werd doodgeschoten.

Viktoria Amelina: PEN-lid, gelauwerde schrijfster die stierf bij een aanval op een pizzarestaurant in Kramatorsk in juli 2023.

Nika Kozjoesjko, de jonge dichteres en kunstenares die nog maar aan het begin van de ontwikkeling van haar talent stond, toen ze eind augustus 2024 in Charkiv de dood in werd gebombardeerd.

Nadien las Alicja een fragment voor uit het Charkiv-dagboek van Tetjana Teren, die momenteel directeur is van PEN Oekraïne. Het dagboek is een reisverslag van een bezoek dat Tetjana bracht aan de belegerde stad in het oosten van Oekraïne. Charkiv is de belangrijkste cultuurstad van het land; het is daar dat de literaire scéne bijeenkomt, waar kunstenaars elkaar vinden in het zoeken naar nieuwe expressievormen, waar talloze grote musici hun wereld van klanken tot leven roepen; het is een studentenstad waar duizenden jongeren aan de vele tientallen academische instellingen studeren. Althans, zo was het vroeger. Charkiv ligt op veertig kilometer van de Russische grens, en heeft het sinds februari 2022 erg zwaar te verduren. Tetjana beschrijft hoe ze de campus van de nationale universiteit en de omgeving bezoekt, en wat ze ziet.

De avond werd muzikaal ondersteund door prachtige, weemoedige muziek van Oleg Lysenko & Anastasiia Staroselska.

Fragment uit: Het Charkiv-dagboek van Tetjana Teren, journaliste en directeur van PEN Oekraïne

vertaald en bewerkt door Steven Lepez

Gewapend beton

Hier zie je duidelijk de wonden die de oorlog heeft achtergelaten op het lichaam van de stad. Van het gebouw van de Faculteit Economie, een van de meest prestigieuze faculteiten van de Vasylij Karazin Nationale Universiteit, zijn bijvoorbeeld alleen nog de muren overgebleven. Dit is het resultaat van drie Russische raketten en twee explosiegolven. […]

Papieren, woordenboeken en resultatenlijsten van studenten, waarvan de eerste pagina’s verschroeid zijn, liggen over de vloer verspreid in ruimtes die vroeger klaslokalen of kantoren van professoren waren. In elk gebouw in de naburige Sumskastraat – Charkiv’s hoofdstraat – zijn gebroken ramen, of met triplex betimmerde ramen, te zien. Van daar komen we uit op het grootste plein van Europa: Charkiv’s Vrijheidsplein.

Foto’s en video’s van dat plein werden begin maart gretig gedeeld door de internationale media. Dat gebeurde toen het gebouw van de regionale staatsadministratie door Russische bombardementen was verwoest. Niets dan muren zijn er nog van overgebleven. De lucht schijnt door het ingestorte dak, maar het gebouw houdt stand. […] De meeste huizen in het centrum van Charkiv, die uit het begin van de twintigste eeuw dateren, bleken gebouwd te zijn met gewapend beton. Dat is de reden waarom ze de aanvallen konden weerstaan.

De bombardementen beschadigden ook gebouwen in een naburige straat, zoals kunstenaarscafé Old Hem [vernoemd naar Ernest Hemmingway], dat erg populair was binnen de culturele gemeenschap van Charkiv. De kelder van het gebouw was een cultureel monument uit de 19^de eeuw; het werd bij het begin van de grootschalige invasie omgebouwd tot schuilkelder. Vandaag blijven er slechts nog ruïnes van over. Dit is niet alleen een verlies van ons materiële erfgoed: er is geen tastbare plek meer over van mijn herinneringen aan al die gesprekken, discussies en verhalen die ik in dit kunstenaarscafé had gehoord. Rusland is niet enkel onze steden aan het vermoorden, het valt ook ons collectieve geheugen aan.

De misdadigheid en absurditeit van de Russische acties worden op de meest extreme wijze zichtbaar in het district Noord Saltivka. Nog maar sinds enkele weken mogen mensen hierheen terugkeren. Voordien was dit het stadsdeel van Charkiv dat het zwaarst beschoten werd. De bewoners die weigerden hun huizen te verlaten, moesten de hele tijd in kelders en schuilkelders verblijven. Noord Saltivka is een typische woonwijk, van het soort dat je in elke Oekraïense stad met meer dan een miljoen inwoners kunt aantreffen. Hier, tussen de uniforme torenflats, leven honderdduizenden gewone burgers van Charkiv hun leven. Uit mijn eigen studententijd hier herinner ik me de binnenplaatsen met de fruitbomen, de zelfgemaakte tafels waar buren samenkwamen voor zomerdiners te midden van keurig verzorgde bloemperken. In stadscentra bruist het leven; hier voltrekt het leven zich traag: in deze rustige, familiale, huiselijke woonwijken.

Nu, na drie maanden Russische oorlogsvoering, bestaat Noord Saltivka niet meer. Zestien verdiepingen tellende gebouwen met gapende sporen van raketinslagen, ingestorte vloeren, uitgebrande zwarte ramen, waardoor je de binnenkant van iemands verwoeste leven ziet: het behang op de muren, de verkoolde gordijnen, de restanten van meubilair… Er zijn weinig mensen in de portieken. De buurt wordt nog steeds gebombardeerd en is nog steeds niet ontmijnd. Russen blijven Tsyrkuny, een dorp negen kilometer hiervandaan, beschieten. Bij een van de portieken laadt een gezin een auto vol met wat er van de inboedel van hun appartement nog rest — een koelkast, een wasmachine, potten met ingeblikt fruit en groenten… In een naburig gebouw, op een van de bovenste verdiepingen, gebruikt een bewoner een haak om tassen met spullen naar beneden te laten, met wat er nog over is van het leven zoals het tot voor kort was. Het is moeilijk om het in jezelf te laten doordringen en écht te begrijpen: al deze mensenlevens en lotsbestemmingen, die zo misdadig door Rusland zijn binnengevallen en vernield.

Nochtans is dit ons allemaal reeds eerder overkomen. Rusland is meermaals onze cultuur, onze steden, onze lotsbestemmingen binnengevallen. Je kunt niet anders dan daaraan denken in het Slovo-huis in Charkiv, waar we allemaal samenkomen voor onze nachttrein terug naar Kiev. Slovo is een van de symbolen van de Oekraïense culturele renaissance van de jaren twintig; het gebouw was een ontmoetingsplaats voor vele prominente Oekraïense schrijvers uit die tijd. Maar de golf van Sovjetvervolging die de Oekraïense cultuur overspoelde, begon ook met Slovo: vanaf 1933 werden de meeste bewoners van het huis verdrukt. Deze Oekraïense culturele renaissance werd later veelzeggend ook de ‘geëxecuteerde renaissance’ genoemd: het Sovjetregime doodde de meeste Oekraïense intellectuelen die in die jaren actief waren. Je kunt niet anders dan denken dat de geschiedenis zich wederom herhaalt: in maart 2022 raakte het Slovo-huis zwaar beschadigd door raketten en artilleriegranaten van Russische troepen.

Charkiv leert ons om de authenticiteit der dingen te aanschouwen. Rusland probeert al eeuwenlang Oekraïense steden te russificeren. Het heeft onze kunstenaars gemarteld en vermoord. Het heeft de namen van zijn culturele, politieke en militaire figuren aan onze straten opgedrongen. De huidige Russische regering is ervan overtuigd dat het geheugen kan worden uitgewist en dat de geschiedenis herschreven kan worden, en dat het daartoe, in de 21^ste eeuw, een ​​ongeprovoceerde, grootschalige oorlog tegen een buurland kan beginnen. Maar het geheugen is als het gewapende beton van Charkiv: de muren zijn zo sterk dat ze ons niets laten vergeten en vergeven.

Fotografen van dienst: Alicja Gescinska & Taisiia Nakonechna