Maryna Kazlouskaya besloot recent om Belarus te verlaten omdat de Belarussische veiligheidsdienst lucht had gekregen van haar passie voor Belarussische literatuur. Samen met haar partner belandde ze via via in de veilige PEN-flat in Antwerpen.
Maryna Kazlouskaya (40) uit Belarus (Wit-Rusland1) heeft een bijzondere band met België: ze schreef haar doctoraat over Belarussisch theater, en daarin speelde de Belgisch dichter en toneelauteur Maurice Maeterlinck een belangrijke rol, naast Ibsen, Strindberg en Tsjechov. Volgens haar had het werk van Maeterlinck – dat vertaald werd naar het Russisch en het Pools – een grote invloed op de ontwikkeling van het Belarussische theater in het begin van de 20e eeuw. De Belgische Nobelprijswinnaar (1911) komt ook aan bod in de cursus Europese Literatuur in Belarus.
In de stad Minsk in Belarus gaf Maryna Kazlouskaya les aan een goede middelbare school. Haar vak: Belarussische literatuur, dat ze met hart en ziel gaf. Ze vond het erg belangrijk om een nieuwe generatie te creëren van verstandige leerlingen die onafhankelijk kunnen denken. Ook was ze hoofd van de vakgroep literatuur op haar school. Daarnaast was ze vertaalster van poëzie en fictie van het Pools naar het Belarussisch. Op het eerste gezicht zou je denken: geen vuiltje aan de lucht.
Ontslag
Maar op een dag kwamen zes leden van de KGB 2 aankloppen op het lyceum van Maryna, en stelde haar allerlei vragen. Ze werd van vanalles verdacht: dat ze geen loyauteit toonde naar de staat, en dat ze Belarussische literatuur doceert dat ze haar studenten blootstelde aan ‘extremisme’.
De directrice voelde zich verplicht om Maryna Kazlouskaya te ontslaan. Maryna voelde dat haar vrijheid acuut bedreigd was. Hierover zegt ze: “Dat je zo geviseerd wordt, dat is verschrikkelijk. Mijn oude leven werd in een uur vernietigd. Na het ontslag was de stress vreselijk, niet alleen fysiek maar ook mentaal.”
Omdat ze afhankelijk is van medicatie en haar gezondheid niet op het spel wilde zetten, besloot ze wijselijk om de gevangenis niet af te wachten en vertrok ze samen met haar partner. Met de steun van PEN Belarus konden ze naar Polen gaan. Vanuit daaruit konden ze doorreizen naar België.
Situatie in Belarus
Belarus wordt al 300 jaar gekoloniseerd door allerlei landen. Sinds 1994 wordt het land met strakke hand geleid door de autoritaire dictator Alexandr Loekasjenko, die steeds meer tegen Rusland aanschurkt. Er bestaat al geruime tijd een zogenaamde ‘Uniestaat’ tussen Belarus en Rusland, die recent nieuw leven werd ingeblazen. Volgens auteur Aleksandr Skorobogatov gebruikt Vladimir Poetin Belarus als uitvalsbasis voor aanvallen op Oekraïne (De Standaard, 22 oktober 2022). In oktober 2022 kondigde Loekasjenko bovendien aan dat Belarus en Rusland een gezamenlijke regionale strijdmacht op de been gaan brengen. De banden worden alsmaar nauwer…
Wat is er mis met het Belarussisch?
Ook de lokale taal, het Belarussisch, staat al jaren onder druk. Belarussisch is een van de twee officiële talen naast het Russisch. Maar slechts ongeveer 26% van de inwoners gebruikt het in het dagelijks leven. In het zog van de politieke ontwikkelingen is er immers een russificatie gaande in Belarus: langzaam maar zeker wordt de Belarussische taal weggeduwd door het Russisch.
Maryna Kazlouskaya legt uit: “Het Russisch is dominant omdat het de taal van de regering is. Over het algemeen spreken mensen Russisch of een soort mix van Belarussisch en Russisch. Belarussisch is de taal van cultuur, en ook van oppositie. Slechts 10% van de Belarussische kinderen krijgt alle vakken in het Belarussisch. De meeste Belarussische kinderen krijgen slechts twee vakken in hun eigen taal: taal en literatuur. Op een aantal scholen komt daar ook de geschiedenis van Belarus en aardrijkskunde bij. Dat is alles. We hebben dus een echt gerussificeerd onderwijssysteem.”
Net daarom geeft ze zo graag haar vak Belarussische literatuur: “Voor een groot deel van de Belarussen is het spreken van het Belarussisch een bewuste keuze. Maar het is echt moeilijk om leerlingen in het Belarussisch les te geven. Mijn collega’s en ik doen het met liefde en veel ervaring. Onze leerlingen spreken meestal al hun hele leven Russisch, maar beginnen na een tijdje in de les en ook thuis Belarussisch te praten. Onze staat beschouwt dit proces als enorm verdacht – of zelfs gevaarlijk!”.
Intussen rapporteert PEN Belarus dat de repressie in de culturele sector voortgaat. Op 30 november waren er 27 auteurs in de gevangenis in Belarus; in het totaal zijn er momenteel 119 culturele figuren die vast zitten. Volgens Maryna Kazlouskaya zijn er daarnaast meer dan 1.500 politieke gevangenen.
Belarussische literatuur
Welke Belarussische auteurs zijn het ontdekken waard? Als expert in de Belarussische literatuur wil Maryna Kazlouskaya graag antwoord geven: “Ik kan drie auteurs aanbevelen. Allereerst Vasil Bykau. Hij was een belangrijke figuur in de Belarussische cultuur en schreef existentiële romans over de Tweede Wereldoorlog. Dan is er natuurlijk Svetlana Aleksievich, die in 2015 de Nobelprijs voor Literatuur ontving. Ze probeert de wereldvisie van Sovjetmensen uit te leggen door de meest traumatische historische gebeurtenissen van de twintigste eeuw te analyseren (Tweede Wereldoorlog, de ramp in Tsjernobyl, de ineenstorting van de USSR, …).
De derde is de moderne romanschrijver Alhierd Bakharevich. Zijn magnum opus is Dogs of Europe, wat dit jaar door de Belarussische overheid werd verbannen vanwege zijn ‘extremisme’. Een ander boek van hem is vertaald in het Engels en Frans: Alindarka’s Children. Als je dit grimmige verhaal leest, herken je de tragedie die de Belarussen is overkomen in de 21e eeuw.”
______
1 Zie ook Onrust in Wit-Rusland … of is het in Belarus? (VRT Nieuws)
2 De oude Russische geheime dienst KGB heet nu FSB, maar in Belarus werd de naam KGB behouden.