PEN Belarus presenteerde recent een ontluisterend rapport over de culturele repressie in Belarus. Onafhankelijke uitgeverijen worden gesloten, boekhandels en bibliotheekcollecties worden ‘gezuiverd’, deelnemers aan vreedzame protesten worden zwaar gestraft. We zetten de belangrijkste bevindingen uit het rapport op een rij, met vooral aandacht voor het literaire landschap.

Sinds oktober 2019 verzamelt PEN Belarus systematisch inbreuken op culturele rechten en mensenrechten van culturele figuren. Dit doen ze onder andere door het dagelijks monitoring van open bronnen (massamedia, blogs, sociale netwerken) en door directe contacten met culturele actoren. Ze merken dat de media steeds minder over deze inbreuken bericht. De onafhankelijke media zijn verzwakt door het harde optreden van het regime en mensen zijn minder geneigd om deze inbreuken openbaar te maken. Om toch een volledig beeld te krijgen van deze schendingen voerde PEN Belarus een aanvullend onderzoek uit door middel van 42 interviews met culturele werkers uit de staats- en onafhankelijke culturele sectoren (schrijvers, kunstenaars, musici, journalisten,…). In dit artikel zetten we de belangrijkste bevindingen op een rij.

De culturele sector in Belarus in 2022 en 2023

“De repressieve machine heeft geen duidelijke structuur”

Volgens de respondenten van het onderzoek is de situatie in de culturele sector van Belarus het afgelopen anderhalf jaar verslechterd – “de culturele sector is gekrompen”, “de Belarussische cultuur en kunst … zit in zo’n diepe put”. Het scala aan culturele activiteiten wordt kleiner en hele cultuurlagen worden systematisch vernietigd. Terwijl de “pogrom” van onafhankelijke media ruim voor 2022 al plaatsvond, werden het afgelopen anderhalf jaar de meeste culturele organisaties gesloten. De autoriteiten zetten het beleid van gedwongen liquidatie van de non-profitsector voort. Ook particuliere uitgeverijen worden gesloten en uitgevers verliezen hun licentie. Alternatieve onderwijsprojecten worden gesloten onder druk van het particuliere onderwijssysteem. Het onafhankelijke theater heeft bijna geen mogelijkheden. De werking van de onafhankelijke muziekscène wordt geblokkeerd. In de sector van de beeldende kunst “worden de repressies steeds omvangrijker, net als het niveau van censuur en zelfcensuur”. Het regime ontneemt kunstenaars hun stem en hun middelen van bestaan. De invoering van het register van organisatoren van culturele en amusementsevenementen heeft de procedure voor het verkrijgen van toercertificaten drastisch bemoeilijkt. De eisen voor het organiseren van elk soort evenement werden strenger. Culturele werkers die ontrouw zijn aan het regime hebben beperkte toegang tot het publiek nadat de lijsten van “onbetrouwbaren” werden opgesteld. Na elk evenement kan een repressieve reactie volgen. Onafhankelijke cultuur is teruggekeerd naar praktijken uit de Sovjettijd: die is ondergronds gegaan, terug naar huisconcerten en shows. Alles wat openbaar is – “zelfs als het iets onschuldigs is” – wordt steeds onveiliger.

De kloof tussen de staatssector en de onafhankelijke culturele sector wordt steeds groter. Werknemers van staatsorganisaties worden zorgvuldig gescreend op loyaliteit aan het systeem. Het ontslaan van werknemers, inclusief specialisten van topkwaliteit, leidt tot de de-professionalisering van de sector en “ontheiliging van de cultuur”. Instellingen werken voornamelijk om aan de ideologische eisen van de autoriteiten te voldoen, waarbij de Grote Patriottische Oorlog en de “genocide op het Belarussische volk” de belangrijkste onderwerpen zijn. Onder het mom van russificatie wordt de Belarussische nationale cultuur aangevallen, wat leidt tot de geleidelijke vernietiging ervan. Het aantal verboden onderwerpen groeit (de oorlog in Oekraïne sinds februari 2022). Volkstradities, kunst en ambachten zijn veilige onderwerpen voor de staats- en onafhankelijke culturele sectoren. De gedwongen emigratie van specialisten gaat gewoon door “zonder de mogelijkheid om terug te keren.” Veel culturele werkers kiezen er bewust voor om in het land te blijven, om te blijven leven in een sfeer van “onzekerheid en constant gevaar”. Tegelijkertijd beschouwen ze deze extreme situatie als een voorrecht, onder andere – “Ik probeer het te ontleden, het om te zetten in artistieke dingen.”

Literatuur

De literatuur bevindt zich “op een kruispunt”: “De Belarussische literatuur, ik bedoel de serieuze literatuur die we hier in Belarus hadden, is er niet meer. Sommigen zijn gevlucht, anderen houden zich gedeisd. Iedereen schrijft voor de lade en er is bijna geen literatuur meer.”

De respondenten uit de literatuursfeer spraken vooral over hoezeer de sluiting van onafhankelijke uitgeverijen de sector heeft veranderd, met gevolgen voor zowel auteurs als lezers. Tegenwoordig kun je in Belarus bijna nergens meer gepubliceerd worden. Sommige uitgeverijen werden gesloten en andere kregen schriftelijke of mondelinge waarschuwingen van het Ministerie van Informatie. “We willen je boek graag uitgeven, maar we weten niet of we over een maand nog operationeel zijn.” Als je onofficieel publiceert, “word je gestraft door de belastingen voor het uitoefenen van een ondernemersactiviteit, je wordt meteen strafrechtelijk vervolgd”. Een van de respondenten beschreef de sluiting van Zmicier Kolas, de oudste uitgeverij in Belarus die sinds eind jaren ’80 actief is op de boekenmarkt, als “ongekend”. De uitgeverij werd gesloten zonder zelfs maar een waarschuwing te krijgen voor het publiceren van een boek van “extremistische” aard” – een verzameling historische documenten uit de staatsarchieven van Belarus. Gepubliceerd in 2021 en zelfs nergens verkocht, werd het boek in 2023 als “extremistisch” bestempeld.

In de schappen van Belkniha, het staatsmonopolie van de boekwinkelketen, ontbreken verschillende prominente hedendaagse auteurs. “Het is vanzelfsprekend dat er geen Goliath, Januškievič, Lohvinaŭ, noch Knihazbor is.” De schappen van de staatswinkels zijn voornamelijk gevuld met “door de staat gesponsorde boeken” en veel Russische boeken. Wat opvalt is de bijna volledige afwezigheid van boeken over geschiedenis, behalve over de Grote Patriottische Oorlog en propaganda “opussen” die openlijk haat en vijandschap zaaien. Deze laatste staan op de meest prominente plaatsen in de winkels.

Bovendien mogen hun namen en titels niet worden genoemd in de staatsmedia, tenzij ze nodig zijn voor lasterlijke reportages en artikelen. Zelfs citeren is verboden. Er is informatie dat de “lijst van mensen die niet geciteerd mogen worden” al bestaat.

Meer en meer bibliotheekcollecties worden gezuiverd. “Ik maak me grote zorgen over wat er nu gebeurt … [omdat] de autoriteiten geen historisch recht hebben … De bibliotheek moet alle documenten van die tijd bewaren … De collectie van de bibliotheek mag niet afhangen van het standpunt van de machthebbers”. Er is ook een afname in de kwaliteit van hun aanvulling door onder andere zelfcensuur van bibliothecarissen – “We kopen zeker minder goede boeken” omdat ze niet zeker zijn van de auteur: “Misschien is hij of zij al ergens ontmaskerd of in de problemen gekomen.”

Door de staat gefinancierde instellingen zoals bibliotheken en boekhandels hebben strengere procedures ingevoerd voor toegestane openbare evenementen. Voorafgaande goedkeuringen zijn verplicht. Medewerkers van het Ministerie van Cultuur of “undercover” inspecteurs bezoeken regelmatig bibliotheken en boekwinkels (Belkniha en Akademkniha) om er zeker van te zijn dat er geen verboden boeken op de planken staan. “Ze reageren heel ijverig. Een roodgekleurd boek met witte letters? Dat is extremisme! Ze beginnen een schandaal.”

Redenen voor vervolging en hoe de situatie met onderdrukking verandert

“Meningsuiting is synoniem geworden met misdaad”

De meeste respondenten zijn het erover eens dat repressie in de culturele sfeer geen gerichte aanval is op cultuur. De belangrijkste reden voor vervolging is de burgerlijke positie van culturele figuren. “Mensen worden gevangen gezet voor een foto van een protestbijeenkomst“, “voor emoticons” (“tegenwoordig zijn sociale media een grote bron voor vervolging”), voor anti-oorlogsuitspraken, shares, etc. Mensen worden beschuldigd van deelname aan “massale rellen” (vreedzame protesten), het aanzetten tot haat en het veroorzaken van economische schade.

De autoriteiten hebben een “maniakale taak” op zich genomen om iedereen te straffen die heeft deelgenomen aan vreedzame protesten. Mensen uit de creatieve beroepen bevinden zich midden in deze waanzin die zich in het land afspeelt – “Het is net een kaartspel; je kunt in de gevangenis belanden of misschien ook niet”.

De respondenten spreken over de intensivering en verharding van de repressie, over een vliegwiel dat versneld is en nu niet meer kan stoppen en steeds meer vaart krijgt. Ze vergeleken het ook met het gevoel van een aandraaiende moer onder systematische druk. Wat ooit onaanvaardbaar leek voor overheidsfunctionarissen en functionarissen van het regime, is nu gepast geworden. De grenzen van het toelaatbare worden steeds verder verlegd. Elke uiting van burgerlijke betrokkenheid wordt vervolgd.

De mogelijkheden voor creativiteit krimpen. Door de staat gesponsorde culturele instellingen worden beperkt toegankelijk en vereisen in toenemende mate “zichtbare loyaliteit”. Het aantal verboden onderwerpen neemt toe – “je kunt je helemaal niet uitlaten over de [Oekraïne-Rusland] oorlog.” In 2022 werden de lijsten met “onbetrouwbare” figuren snel opgesteld in alle culturele domeinen.

Expansie van de Russische cultuur

“De Russische wereld is absoluut overal”

Ten minste één op de drie respondenten onder culturele werkers noemde de toenemende penetratie van de Russische cultuur in de Belarussische cultuur. “De invloed van de Russische cultuur wordt elk jaar duidelijker”, “dat is het meest verschrikkelijke – de absorptie van de Wit-Russische cultuur door de Russische imperiale cultuur”,…

De golf van Russische cultuur wordt steeds sterker waargenomen op elk gebied. Bijvoorbeeld op vlak van literatuur: “Ik ga een boekwinkel binnen en kijk wat daar op de planken staat: welk percentage wordt ingenomen door Belarussische boeken, welke Russische boeken en schrijvers staan er. Ongeveer een jaar geleden was de situatie van de Belarussische boeken beter. Nu is alles weggehaald wat weggehaald kon worden”.

Repressie in de publieke sector

“Tegenwoordig wordt proactiviteit ontmoedigd. Het belangrijkste is om aan de norm te voldoen”

Culturele instellingen die door de staat worden geleid vertegenwoordigen een verticaal systeem waarin het hoofd top-down taken geeft die “door iedereen moeten worden uitgevoerd”. Ze zijn erg ideologisch. “De focus ligt maar op één thema” – de Tweede Wereldoorlog en de genocide op het Belarussische volk tijdens de oorlog. “Dat zijn de favoriete verhalen van de president.” In culturele instellingen blijven de autoriteiten het management vervangen door loyalisten van het regime. Zowel werknemers als werkgevers staan onder druk door de versterkte administratieve controle. “Ze hebben hun toezichthouders overal neergezet, dat is zeker.”

In 2021-2022 verschenen er interne ideologieambtenaren in alle culturele instellingen. De functie heet “adjunct-directeur HR-veiligheid, wiens taak het is om toezicht te houden op alle dagelijkse routines. We begrijpen heel goed waar hij/zij toezicht op moet houden” (theater). “Deze functie wordt in onze instelling vice-rector veiligheid en personeelszaken genoemd” (in een organisatie op het gebied van onderwijs). De chef ideologie ontslaat ongewenste personen, neemt nieuwe mensen aan, monitort de activiteiten van medewerkers op sociale media, kan bonussen schrappen, keurt beoordelingen goed, roept op tot verhoren en gesprekken, bijvoorbeeld om erachter te komen of de medewerker van mening is veranderd. Bij aanwerving stelt deze functionaris vragen om de mate van loyaliteit aan het regime vast te stellen, namelijk de houding ten opzichte van de president en de staat. “

Er zijn gerichte en massale ontslagen van werknemers in culturele en onderwijsinstellingen. Werknemers worden onder verschillende voorwendselen ontslagen voor het einde van het contract, of worden gedwongen ontslag te nemen: “Ik werd gebeld en kreeg te horen dat ze geen problemen hebben met hoe ik werk, maar dat ik maar twee opties heb: de eerste is dat ik vrijwillig ontslag neem; de andere is dat de universiteit eruit ligt”.

“Tegenwoordig moeten zelfs schoonmakers door de filter als ze in een staatsinstelling willen werken. Niemand zal door de mazen van het net glippen. Alleen de ‘juiste’ mensen mogen daar komen”. Elke werknemer heeft een persoonlijk informatiedossier. De respondenten vermeldden dat het persoonlijke informatiedossier uit twee delen bestaat: professionele evaluatie en checklists die door speciale diensten zijn ingevuld. “Hoe meer vakjes je hebt aangevinkt, hoe kleiner de kans dat je een baan krijgt”. Werkgevers kunnen bereid zijn om je aan te nemen, maar een negatieve evaluatie, waarin je wordt beschreven als “een persoon die geneigd is om extremistische gesprekken te voeren”, blokkeert de weg naar de baan. Als voormalige bazen iets verzwijgen in de persoonlijke beoordeling van de werknemer, kunnen ze daarvoor gestraft worden.

Zwarte lijsten

“Iemand kan verbannen worden als kunstenaar. Mijn naam is verboden omdat die mijn kunst promoot”

Zwarte lijsten zijn een praktijk waar zowel de staatsafhankelijke als de onafhankelijke culturele sectoren mee te maken hebben.

De lijsten met verboden culturele figuren zijn praktijken uit de Sovjettijd. Er is echter een verschil: in het verleden stonden er vooral muzikanten en dissidente schrijvers op deze lijsten; vandaag de dag omvatten ze een heel scala aan creatieve professionals. “Mensen noemen ze ‘zwarte lijsten’, maar ik denk dat de officiële naam ‘onbetrouwbare personen’ is”. Respondenten zeiden dat er niet één allesomvattend ‘registerboek’ is en dat niemand deze lijsten ooit heeft gezien. De lijsten die af en toe in de openbare ruimte verschijnen, wekken eerder scepsis op.

“Irina Vladimirovna Driga is de hoofdspecialist die verantwoordelijk is voor het ideologische werk op het Ministerie van Cultuur. Alle lijsten gaan via haar telefoon … Op de een of andere manier slaagt ze erin om alles en iedereen te controleren …”. Grofweg registreert het Ministerie van Cultuur nu inderdaad alles wat er gebeurt op het gebied van cultuur met betrekking tot andere gebieden. “Nu, om een liedje op de radio te krijgen, voelt het alsof het moet worden goedgekeurd door mevrouw Driga persoonlijk – ken je haar? Nou, dit is een nieuw dieptepunt dat we bereikt hebben”.

Gevolgen

Een van de gevolgen van de langdurige onderdrukking van culturele figuren en de niet aflatende druk van het regime op staatsinstellingen en maatschappelijke organisaties is de “normalisering” van wat er gebeurt. “Ik bedoel, je hebt zoiets van: Oh, nou, je zit in huisarrest. Nou, oké. Heb je een boete? Nou, oké; het verbaast je niet meer” “Oh, je hebt geen toestemming gekregen om te exposeren? Dat is het nieuwe normaal in het kunstleven”.

Deprofessionalisering van de openbare culturele sfeer/vermindering van kwaliteit/crisis van het systeem

Een van de belangrijkste bedreigingen op lange termijn is de afname van competenties van specialisten en de beperkte overdracht van ervaring en kennis. Daarnaast maken ook de massaontslagen van professionele specialisten, de afname van het aantal gemotiveerde werknemers, de vernietiging van de professionele infrastructuur en de verslechtering van de arbeidsomstandigheden dat de culturele sector deprofessionaliseert en mindere kwaliteit aflevert.

Het kluizenaarskarakter en de horizontalisering van de onafhankelijke culturele sector

Er zijn nog maar weinig alternatieven voor onafhankelijke cultuur. We zien een terugkeer naar de “strategieën voor het tentoonstellen van kunst uit de Sovjettijd” – huisconcerten, tentoonstellingen en bijeenkomsten in privéwoningen. Het kunstleven ging in een “stiltemodus”, werd intiemer en minder openbaar.

“Veel mensen uit Belarus werken onder pseudoniemen – het maakt niet uit of ze in Belarus of in Europa zijn. Dit leidt tot een horizontalisering van de carrière, d.w.z. het is alsof je je sociale kapitaal begint te verliezen. Je carrière staat op je CV, maar niet in de gemeenschap. Dat is het moeilijkste deel. Soms kun je met iemand aan hetzelfde project werken en niet weten dat jullie vrienden zijn. Je weet niet dat je aan hetzelfde project werkt”. Zelfcensuur en anonimiteit, het onvermogen om over je werk te praten, zorgt ervoor dat culturele figuren van de radar verdwijnen en netwerken verbroken raken.

“Er is geen competitie of visuele ervaring omdat niet iedereen naar professionele festivals kan gaan. Bovendien halen ze niemand uit het buitenland hierheen. En er is een angst dat we ons afsluiten binnen onze eigen partij. ”

Hulp

Culturele werkers van de staat en onafhankelijke culturele sectoren spraken over ten minste twee scheidingen tussen Belarussen: “vriend – vijand” en “zij die vertrokken – zij die bleven”. Hieruit komt één van de eisen voort, één van de mogelijke manieren om diegenen te helpen die vandaag leven en werken in Belarus.

“Vriend – vijand” is de scheiding tussen wel of niet samenwerken met staatsinstellingen. “Zij die vertrokken – zij die bleven”: De respondenten verwezen veel naar het onderwerp van het uiteenvallen/splijten/confronteren/verdelen van Belarussen en het ontbreken van een brug tussen degenen die vertrokken en degenen die bleven, over wederzijdse overtredingen en beschuldigingen, geschillen, onbegrip en veroordeling. “Het is zo’n pijnlijk moment” dat “spelers” van beide kanten olie op het vuur gooien. De belangrijkste verwijten aan degenen die in het land zijn gebleven, zijn dat ze collaborateurs en verraders zijn en dat er niets gebeurt in Belarus, dat al het culturele leven zich nu buiten de grenzen van Belarus afspeelt, “wat niet waar is”. “Er zijn hier nog veel fantastische mensen voor wie ik doe wat ik doe”. “Wij, cultuurmensen uit totaal verschillende gebieden, ontmoeten elkaar soms ergens en zijn verbaasd dat we hier zijn. En dan blijkt ook dat jij of iemand anders hier iets blijkt te doen”.

Naast de verzoeken om “vriendelijker te zijn voor creatieve werkers bij staatsorganisaties” en “elkaar de hand te reiken, vooral op het gebied van cultuur”, waren er ook verzoeken aan de gemeenschap in de diaspora om morele steun te bieden en mensen in het buitenland te vertellen dat “niet alle mensen hier hetzelfde zijn” – er zijn mensen die de oorlog niet steunen en doorgaan met het doen van goede belangrijke projecten; om de stem te zijn van degenen die gedwongen zijn om in de stiltemodus te zitten.

Het is van cruciaal belang om de diplomatieke gemeenschap in stand te houden zodat culturele werkers de kans krijgen om te reizen en tentoon te stellen in het buitenland. Zoveel mogelijk kunstenaars moeten de mogelijkheid krijgen met hun kunst naar het buitenland te reizen, zodat de Belarussische agenda niet uit de Europese media verdwijnt en het negatieve beeld van de Belarussen in verband met de oorlog in Oekraïne wordt overwonnen. Tegelijkertijd moeten culturele werkers anoniem kunnen blijven. “Er is vijandigheid tegenover Belarussen die anoniem blijven en hun gezicht niet willen laten zien”.

Het zou goed zijn om hen op de een of andere manier uitwisseling te stimuleren en mensen met elkaar in contact te brengen. “We zijn allemaal verspreid en losgekoppeld. Iemand is in Georgië, iemand is in Vilnius, anderen doen iets in Warschau. Het zou goed zijn als we op de een of andere manier meer met elkaar in contact zouden kunnen komen”. Het is ook nodig om iets te doen aan de ontwikkeling van burgerschapsvorming en hoger onderwijs om een professioneel ontwikkelingssysteem op te zetten buiten Belarus, zodat er conferenties gehouden kunnen worden en er een mogelijkheid is om te publiceren. Deze dingen moeten losgekoppeld worden van de politieke agenda. “Anders wordt dit een enkele reis.”

Het volledige onderzoeksrapport van PEN Belarus kan hier nalezen.

PEN Vlaanderen werkt samen met PEN BElarus. In 2022 ontvingen we Ivar Babkov in de PEN-flat. In 2022 en 2023 vond Maryna Kazlouskaya er onderdak, nadat ze Belarus moest ontvluchten. De interviews met hen kan u hier nalezen:

Vertaling & samenvatting: Ellen Van Pelt