“Niets wat geschreven is, blijft zonder gevolg. Dat is een vloek, maar ook een zegen.”

PEN Vlaanderen richt zich niet enkel op het vrije woord in andere landen, maar houdt ook de vinger aan de pols in eigen land. Recente evoluties in het maatschappelijk debat, onder meer door de toenemende rol van sociale media, zorgen ervoor dat we waakzaam moeten blijven voor de bescherming van het vrije woord voor auteurs, journalisten en academici. In de maandelijkse rubriek ‘PEN vraagt… en bij ons’ interviewen we een Vlaamse auteur over het vrije woord in Vlaanderen.

Gaea Schoeters is schrijfster, journalist, librettist en scenarist. Haar werk situeert zich op het snijvlak tussen vormexperiment en maatschappelijk engagement. Ze werkt als freelance-journalist voor De Standaard en is een veelgevraagd columnist en essayist in diverse kranten en literaire tijdschriften. Hoe ervaart zij het vrije woord in Vlaanderen?

Zijn we in Vlaanderen als schrijvers echt vrij om te schrijven wat we willen? 

Gelukkig wel. Maar dat wil niet zeggen dat er geen druk is om bepaalde dingen net wel of net niet te schrijven. Zo blijkt uit onderzoek dat wie schrijft over wat aansluit bij zijn of haar identiteit (gender, etniciteit, etc) en/of binnen de juiste hokjes kleurt, kan rekenen op meer ondersteuning, aandacht en succes. Die druk is vaak niet persoonlijk, maar ‘systemisch’ — een onderschatte vorm van onvrijheid.

Moet je als schrijver voorzichtig zijn om niemand te bruuskeren?

Nee. Kunst mag pijn doen. Vaak moet dat zelfs. Maar wie gebruskeerd is, heeft altijd het recht op een kunstwerk te reageren. Daaruit ontstaat debat, of in het beste geval, opnieuw kunst.

Moeten de boeken die we schrijven politiek correct zijn?

Voor wie? Artistieke vrijheid werkt alleen als ze absoluut is. Wie vandaag (zelfs al is dat met de beste bedoelingen) voor censor speelt, vergeet dat morgen iemand anders met totaal andere normen en waarden aan de knoppen kan zitten. En is het niet vaak net wat niet correct is wat ons doet nadenken of aanzet tot verzet en verandering?

Waar liggen voor jou de grenzen van vrije meningsuiting?

Bij de wettelijke grenzen. En daar ben ik het met Lectrr eens: wat openlijk gezegd wordt, kan je nog tegenspreken, want ondergronds gaat, wordt onzichtbaar. Een mening wegnemen uit de publieke ruimte maakt ze niet minder gevaarlijk of besmettelijk.

Wat is volgens jou op dit moment de grootste bedreiging voor het vrije woord?

Een samenspel van factoren. Internationaal: de toenemende onvrijheid nu de wereld weer in totalitaire richtingen zwenkt. Bij ons: de ontlezing, en het groeiend onvermogen complexe taal te begrijpen, wat het populisme ten goede komt. En binnen het culturele landschap: de combi van dwangmatige verbreding, politiek-correcte subsidiepolitiek en zelfcensuur, die de vrije kunst steeds meer in de richting duwt van pamflet- of programmakunst. Waardoor de cultuursector zichzelf — ironisch genoeg —­ steeds minder maatschappelijk relevant maakt.

Bestaat er volgens jou zoiets als marktcensuur? Primeren commerciële overwegingen boven literaire kwaliteit in de uitgeverswereld?

Wat dat betreft heb ik met mijn uitgever veel geluk; ik heb dan ook bewust gekozen voor een huis dat kwaliteit en experiment boven verkoopscijfers stelt. Maar het is wel duidelijk voelbaar dat de literaire uitgeverijen onder druk staan, en dat maakt het minder media-genieke genres en auteurs moeilijk. 

Welke boodschap zou je willen geven aan een gevangen schrijver?

Niets wat geschreven is, blijft zonder gevolg. Dat is een vloek, maar ook een zegen.

Welke verantwoordelijkheden dragen schrijvers volgens jou?
Fictie is voor mij een vrijplaats waarin nagedacht kan worden over dingen die in het echte leven moeilijk bespreekbaar zijn. Een plek waar empathie kan ontstaan, ook met mensen die je in het echt zou verafschuwen (en alleen uit begrip kan communicatie en dus verandering voortkomen) en waar je extreme gedachtenexperimenten kan doorvoeren zonder directe consequenties. En is de kracht van een schrijver niet: (mensen doen) nadenken over de wereld, en de wereld een spiegel voorhouden? Met Shakespeare: ‘Het woord is spiegel en geweten van wat de wereld wil vergeten.’ Maar het woord mag ook alleen woord zijn. Kunst om de kunst. Een onverantwoordelijk spel, om de vreugd van het spelen zelf.

Welk advies heb je voor beginnende schrijvers?

Veel jonge schrijvers zijn dezer dagen bang om vrij te schrijven en rijden zich vast in vragen over wat geschreven mag worden en door wie, wat inspiratie is en wat toe-eigening en of een auteur verantwoordelijk is voor wat zijn boek teweegbrengt bij een lezer en wat die lezer daarmee doet. Hen wil ik graag zeggen: kunst is vrij. Precies die vrijheid is de essentie van kunst. Van fictie. Als we niet meer vrij kunnen nadenken in een imaginaire ruimte, waar dan nog wel?

Welke schrijver, levend of overleden, wil je graag ontmoeten? Waarover wil je het met hem of haar hebben? 
Anna Politkovskaya. Ik zou graag weten hoe zij omging met haar angst. En wat haar dreef om te blijven doorgaan.