“Vrijheid van meningsuiting is een recht, geen plicht”

PEN Vlaanderen richt zich niet enkel op het vrije woord in andere landen, maar houdt ook de vinger aan de pols in eigen land. Recente evoluties in het maatschappelijk debat, onder meer door de toenemende rol van sociale media, zorgen ervoor dat we waakzaam moeten blijven voor de bescherming van het vrije woord voor auteurs, journalisten en academici. In de maandelijkse rubriek ‘PEN vraagt… en bij ons’ interviewen we een Vlaamse auteur over het vrije woord in Vlaanderen.

Humeyra Cetinel is auteur en (scenario)schrijver. In 2017 publiceerde ze in samenwerking met vzw Studio Sesam het diverse kinderboek Ridder van Karton, een modern heldenverhaal over de empowerment van meisjes. In 2023 debuteeerde ze bij uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts met de roman Nomade. Hoe ervaart zij het vrije woord in Vlaanderen?

Censureer je jezelf in wat je schrijft?

Wie schrijft spreekt, en je spreekt, zeker als auteur met migratieachtergrond, altijd ook voor een ander, ook al is dat niet je intentie. Het besef dat mijn werk als representatief wordt beschouwd voor mijn gemeenschap, maakt dat ik mezelf soms censureer. Ik wil het mijn gemeenschap, die sowieso al te maken heeft met vooroordelen en discriminatie, niet nog moeilijker maken. Is dat laf? Misschien. Persoonlijk vind ik vriendelijkheid en nuance eerder de rebellie van deze tijd. Overigens doet iedereen wel op een manier aan zelfcensuur.

Moeten de boeken die we schrijven politiek correct zijn?

Absoluut niet. Dit zou ieder debat, iedere vooruitgang, fnuiken. Discussies over mogelijke radicale overtuigingen aanwezig in een boek, kunnen achteraf, in alle openheid, gevoerd worden. Enkel boeken schrijven die politiek correct zijn, is niet de oplossing.

Waar liggen voor jou de grenzen van vrije meningsuiting?

Vrijheid van meningsuiting eindigt daar waar oproep tot haat of geweld begint.

Wat is volgens jou op dit moment de grootste bedreiging voor het vrije woord?

Neokoloniale belangen. De situatie in Gaza heeft tot bepaalde besluiten geleid in westerse landen, die ik eerder niet voor mogelijk hield. Protesten werden verboden, artiesten werden gecanceld. Voor een Europa dat, onmiskenbaar, de meest vrije regio is ter wereld, vind ik dit beangstigende tendensen. Ik denk dat we hier reeds over véél dingen openlijk kunnen discussiëren, maar meningen die neokoloniale belangen bedreigen, zijn nog steeds taboe.

Durf je soms iets niet op te schrijven uit angst in een bepaald hokje geplaatst te worden?

Ja. Sociale media is hier een grote boosdoener. Soms lijkt het alsof mensen moedwillig je woorden verkeerd willen begrijpen. Het is, zowel op sociale als in reguliere media, zo moeilijk om serieus genomen te worden. Je zegt misschien één schofferende zin in een lange alinea, maar die ene zin wordt in de titel van het artikel gezet, en de beschuldigingen zijn vertrokken.

Hoe beïnvloedt sociale media de vrije meningsuiting volgens jou?

Enerzijds positief, omdat meningen en verhalen die anders niet aan bod kwamen nu een platform krijgen. Anderzijds ook negatief, omdat een ‘foute’ mening meteen wordt afgestraft, en er weinig ruimte is voor nuance. Zwijgen word je overigens ook niet in dank afgenomen. Wie zwijgt over actuele gebeurtenissen of conflicten wordt door de meeste (of toch de luidruchtigste) gebruikers van sociale media beschouwd als medeplichtig. Vrijheid van meningsuiting is een recht, geen plicht. Niemand is ons activisme verschuldigd.

Bestaat er volgens jou zoiets als marktcensuur? Primeren commerciële overwegingen boven literaire kwaliteit in de uitgeverswereld?

Dit is volgens mij zeker het geval. De boekensector is sowieso een harde sector, het is gewoon ontzettend moeilijk om gepubliceerd te worden. Commerciële belangen primeren, dat is helaas overal zo.

Heb je ooit iets uit je manuscript moeten schrappen van een uitgever/redacteur/sensitivity reader?

Neen, ik heb wel de vraag gekregen of iets wilde schrappen, maar mocht daar uiteindelijk zelf in beslissen. In mijn debuutroman ‘Nomade’, zegt een personage op een bepaald moment; ‘Arabieren, altijd miserie.’ Mijn redacteur vroeg me of het niet beter was deze zin eruit te laten, maar ik wilde de zin behouden omdat die een inzicht geeft in het karakter van het personage. Ik ga er nog steeds vanuit dat de meeste lezers volwassen genoeg zijn om te begrijpen dat het niet de auteur is (ikzelf) die er racistische ideeën op nahoudt, maar het personage dat ik beschrijf.

Welk advies heb je voor beginnende schrijvers?

Schrijf vanuit je eigen ervaringen, je eigen ideeën. Dat is, altijd, het meest authentiek. Om het met de woorden van filmmaker Bong Joon-ho te zeggen; ‘the most personal, is the most creative.’

Welke schrijver, levend of overleden, wil je graag ontmoeten? Waarover wil je het met hem of haar hebben?

De vermoorde Turkse schrijver en journalist Uğur Mumcu. Ik zou hem willen vragen of hij, net als ik, soms worstelt met het gevoel van intense liefde voor een land dat het eigen verleden niet in de ogen wil kijken. Liefde voor een land dat je ideeën verafschuwt. Wat doet dat met een mens?